قوله تعالى: «و أدْخل الذین آمنوا و عملوا الصالحات» هذه حکایة حال المومنین بعد قضاء الامر، آیت پیش وصف الحال کافران و بیگانگانست و مآل و مستقر ایشان و این آیت حکایت حال مومنانست و سرانجام کار ایشان مىگوید پس از آنک کار شمار برگزاردند و مرگ را گشتند هر کس را سزاى خویش دهند و بمستقر خود فرود آرند، دشمنان را بدوزخ و دوستان را ببهشت، آن گه بهشت را صفت کرد گفت: «تجْری منْ تحْتها الْأنْهار».
روى ابو هریرة قال قال رسول الله (ص): انهار الجنة تخرج من تحت تلال او من تحت جبال المسک و لو قیل لاهل الجنة انکم ماکثون فى الجنة عدد کل حصاة فى الدنیا سنة لحزنوا و قالوا انا لا بد خارجون و لکن جعلهم الله للابد و لم یجعل لهم امدا.
و عن ابى هریرة قال قال النبى (ص): یوتى بالموت یوم القیامة فیوقف على الصراط فیقال یا اهل الجنة فیطلعون خائفین وجلین ان یخرجوا من مکانهم الذى هم فیه فیقال: یا اهل الجنة هل تعرفون هذا؟ فیقولون: نعم ربنا هذا الموت، ثم یقال یا اهل النار فیطلعون فرحین مستبشرین بان یخرجوا من مکانهم الذى هم فیه، فیقال لهم هل تعرفون هذا؟ فیقولون نعم ربنا هذا الموت فیأمر به فیذبح على الصراط و یقال للفریقین جمیعا خلود فیما تجدون لا موت فیه ابدا، فذلک قوله عز و جل: «خالدین فیها بإذْن ربهمْ» اى بامر ربهم و بفضل ربهم. اذن اینجا امرست و اطلاق و این رده معتزلیان و قدریان است که ایشان معنى اذن علم مىگویند از بیم آن که در آن آیت که: «و ما کان لنفْس أنْ توْمن إلا بإذْن الله» خلاف معتقد ایشان بر ایشان لازم آید اگر بر اطلاق حمل کنند، و اگر چنانست که ایشان مىگویند که اذن بمعنى علم است درین آیت که: «خالدین فیها بإذْن ربهمْ» پس کسى دیگر ایشان را در بهشت مىآرد نه الله و نه بفرمان الله و این کفر صریحست «تحیتهمْ فیها سلام» یسلم بعضهم على بعض و یسلم علیهم الملائکة و یسلم علیهم الجبار جل جلاله، قال الله تعالى: «تحیتهمْ یوْم یلْقوْنه سلام».
«أ لمْ تر» اى الم تعلم و العلم معلق بمکان الاستفهام یعنى تنبه لهذا المثل و الکلمة الطیبة هى لا اله الا الله محمد رسول الله، و قیل هى القرآن و قیل جمیع افعال المومن و طاعاته، و المراد بالطیب ان یکون من الاخلاص. قال ابن عباس: «کشجرة طیبة» هى شجرة فى الجنة و الجمهور على انها النخلة.
روى عن ابن عمر: ان النبی (ص) ذات یوم قال لاصحابه انبئونى بشجرة تشبه المسلم لا یتحات ورقها توتى اکلها کل حین باذن ربها، فوقع فى قلبى انها النخلة، فقال النبى (ص) هى النخلة، فقلت لابى لقد کان وقع فى قلبى انها النخلة، قال فما منعک ان تکون قلته لان تکن قلته احب الى من کذا و کذا فقلت: کنت فى القوم و ابو بکر فلم تقولا شیئا فکرهت ان اقول.
و قال ابو العالیة: اتى انس بن مالک بطبق من رطب فقال لى کل فان هذه الشجرة التى قال الله سبحانه فى کتابه: «أ لمْ تر کیْف ضرب الله مثلا کلمة طیبة کشجرة طیبة»
ثم قال انس اتى رسول الله (ص) بقناع علیه بسر فقرأ هذه الآیة و قوله: «کشجرة طیبة» اى طیبة الثمرة فترک ذکر الثمرة لدلالة الکلام علیها، «أصْلها» اى اصل هذه الشجرة، «ثابت» فى الارض «و فرْعها» اعلاها و افنانها، «فی السماء» اى عال نحو السماء، کذلک الایمان و القرآن ثابت راسخ فى قلب المومن بالمعرفة و التصدیق و الاخلاص و قراءته و تسبیحه و طاعته عالیة مرتفعة الى السماء لیس لها حجاب حتى تنتهى الى الله عز و جل لقوله تعالى: «إلیْه یصْعد الْکلم الطیب» الآیة..
و عن انس قال قال رسول الله (ص): ان مثل هذا الدین کمثل شجرة نابتة الایمان اصلها و الزکاة فرعها و الصیام عروقها و التأخی فى الله نباتها و حسن الخلق ورقها و الکف عن محارم الله ثمرتها فکما لا تکمل هذه الشجرة الا بثمرة طیبة لا یکمل الایمان الا بالکف عن محارم الله.
و عن مقاتل بن حیان عن الضحاک عن ابن عباس قال قال رسول الله (ص): ان لله عز و جل عمودا من نور اسفله تحت الارض السابعة و رأسه تحت العرش فاذا قال العبد اشهد ان لا اله الا الله و ان محمدا عبده و رسوله، اهتز ذلک العمود، فیقول الله عز و جل اسکن فیقول کیف اسکن و لم تغفر لقائلها، فقال النبی (ص) اکثروا من هزوز العمود.
رب العالمین در این آیت مثل زد کلمه شهادت را و ایمان و طاعات بنده را.
گفت مثل مومن در کلمه شهادت که بر زبان دارد و ایمان و تصدیق که در میان جان دارد و پذیرفتن احکام شریعت و اتباع سنت که بدست دارد، راست مثل درخت خرماست که بیخ بر جاى دارد استوار و شاخ بر هوا دارد باز، همچنین بنده مومن ایمان و معرفت در دل وى ثابت گشته و راسخ شده بتصدیق و اخلاص و شهادت زبان و خواندن قرآن و اعمال ارکان از وى مىشود بى حجاب بر آسمان.
آن گه گفت: «توْتی أکلها» اى تخرج ثمرها، «کل حین بإذْن ربها» اى کل سنة لان التمر یکون فى السنة مرة. و قیل ستة اشهر لان التمر یبقى علیها ستة اشهر. و قیل شهرین و هما مدة الصرام الى وقت ظهور الطلع. و قیل کل ساعة لیلا و نهارا شتاء و صیفا توکل فى جمیع الاوقات کذلک المومن لا یخلو من الخیر فى الاوقات کلها و یرتفع فى کل یوم و لیلة الى الله عمل صالح. گفتهاند که تشبیه مومن بدرخت خرما از آن کرد که هیچ درخت از روى معنى شبه آدمى ندارد مگر درخت خرما، نبینى هر درختى که سر آن بر گیرند دیگر بار از اصل خود شاخ زند مگر درخت خرما که چون وى برگیرند خشک شود، صفت آدمى همین است تا سر بر جاست همه تن برجاست چون سر نماند تن نیز نماند. دیگر وجه آنست که هر درختى بى لقاح بار دهد و درخت خرما بى لقاح بار ندهد.
مصطفى (ص) گفت: «خیر المال سکة مأبورة او مهرة مأمورة»، حال آدمى همینست. سدیگر وجه آنست که درخت خرما از فضله تربت آدم (ع) آفریدهاند. مصطفى (ص) گفت: اکرموا عمتکم، فقیل یا رسول الله و من عمتنا قال النخلة و ذلک ان الله تعالى لما خلق آدم فضلت من طینه فضلة فخلق منها النخلة، «و یضْرب الله الْأمْثال للناس» فانها اتم للبیان و اوضح للبرهان.
«و مثل کلمة خبیثة» یعنى الکفر، و قیل کلمة الشرک لقوله: «کبرتْ کلمة تخْرج منْ أفْواههمْ». و قیل کل کلمة نهى الله عنها فهى خبیثة، «کشجرة خبیثة».
روى عن النبى (ص) انه قال انها الحنظل.
قال ابن عباس هذه شجرة لم یخلقها الله و هو مثل و معنى خبیثة کریهة المطعم مرة المذاق ینفر عنها الطباع، «اجْتثتْ منْ فوْق الْأرْض» اى استوصلت جثته و قلعت بتمامها لان عروقها قریبة من الظاهر لا تثبت زمانا بخلاف النخلة و کثیر من سایر الاشجار کذلک الکافر لیس لقوله و لا لعمله اصل یستقر على الارض و لا فرع یصعد الى السماء.
روى عن ابى هریرة انه قال: ذکرت الکمأة عند رسول الله (ص) فقال رجل انى لا رآها الشجرة، «اجْتثتْ منْ فوْق الْأرْض» و الله مالها من فرع و لا اصل، فقال (ص): لا تقل ذلک انها من المن و ماءها شفاء العین و العجوة من الجنة و هى شفاء من السم.
و روى ابو موسى الاشعرى عن النبى (ص) انه قال مثل المومن الذى یقرأ القرآن مثل الا ترجة ریحها طیب و طعمها طیب و مثل المومن الذى لا یقرأ القرآن مثل التمرة طعمها طیب و لا ریح لها، و مثل الفاجر الذى یقرأ القرآن مثل الریحانة طعمها مر و ریحها طیب و مثل الفاجر الذى لا یقرأ القرآن مثل الحنظلة طعمها مر و لا ریح لها.
«یثبت الله الذین آمنوا» ثبت الله المومن بشهادة الحق على الدین الحق فلم یبطل ایمانه ذنب ما لم یفسد ثباته علیه، جحد او شک تثبیت آنست که مومن را بر کلمه شهادت بر زبان و ایمان و تصدیق در دل مىدارد تا اگر از وى گناهى رود آن گناه ایمان وى باطل نگرداند مگر که از وى جحود آید در توحید یا شک آرد در ایمان و تصدیق و نفع آن در دنیا و آخرت بوى مىرسد، در دنیا خون و مال وى معصوم و در آخرت بهشت باقى و سعادت جاویدى، «بالْقوْل الثابت» این با بایمان متصلست، اى آمنوا بهذا القول الثابت الدائم النفع فى الدنیا و فى الآخرة و هو قول: لا اله الا الله محمد رسول الله. جمهور مفسران بر آناند که این آیت در سوال قبر فرو آمد، آن ساعت که بنده را در خاک نهند و فریشتگان از وى سوال کنند که: من ربک و ما دینک و من نبیک؟ فاذا قال العبد: الله ربى و محمد نبیى و الاسلام دینى فقد ثبته الله عز و جل بالقول الثابت فى الآخرة، لان هذا بعد وفاته و یثبت به فى الدنیا لانه لا یلقنه فى الآخرة الا ان یکون عقده فى الدنیا. و قال مقاتل ان المومن اذا مات بعث الله الیه ملکا یقال له دومان فیدخل قبره فیقول له: یأتیک الان ملکان اسودان فیسالانک من ربک و من نبیک و ما دینک فاجبهما بما کنت علیه فى حیاتک، ثم یخرج، فیدخل الملکان و هما منکر و نکیر اسودان ازرقان فظان غلیظان اعینهما کالبرق الخاطف و اصواتهما کالرعد القاصف، معهما مرزبة فیقعدانه و یسألانه و لا یشعران بدخول دومان فیقول ربى الله و نبیى محمد و دینى الاسلام، فیقولان له عشت سعیدا و مت شهیدا، ثم یقولان: اللهم ارضه کما ارضاک و یفتح له فى قبره باب من الجنة یأتیه منها التحف، فاذا انصرفا عنه قالا له: نم نومة العروس، فهذا هو التثبیت، «و یضل الله الظالمین» یعنى لا یلقنهم و ذلک ان الکافر اذا دخل علیه الملکان، قالا له من ربک و ما دینک و من نبیک؟ قال لا ادرى، قالا له لا دریت و لا کنت عشت عصیا و مت شقیا، ثم یقولان له نم نومة المنهوس و یفتح فى قبره باب من جهنم و یضربانه ضربة بتلک المرزبة فیشهق شهقة یسمعها کل حیوان الا الثقلین و یلعنه کل من یسمع صوته فذلک قوله: «و یلْعنهم اللاعنون».
و عن البراء بن عازب ان رسول الله (ص) ذکر قصة روح المومن قال: فیعاد روحه فى جسده و یأتیه ملکان فیجلسانه فى قبره فیقولان: من ربک و ما دینک و من نبیک و هى آخر فتنة تعرض على المومن فیثبته الله تعالى فیقول: ربى الله و دینى الاسلام و نبیى محمد، فینادى مناد من السماء ان صدق عبدى.
فذلک قوله: «یثبت الله... الآیة» و عن ابى سعید الخدرى قال: کنا مع رسول الله (ص) فى جنازة فقال: یا ایها الناس ان هذه الامة تبتلى فى قبورها فاذا الانسان دفن و تفرق عنه اصحابه جاءه ملک بیده مطراق فاقعده، فقال ما تقول فى هذا الرجل فان کان مومنا، قال اشهد ان لا اله الا الله وحده لا شریک له و اشهد ان محمدا عبده و رسوله، فیقول له صدقت فیفتح له باب الى النار فیقال له هذا منزلک کان لو کفرت بربک، فاما اذ آمنت به فان الله ابدلک به هذا: ثم یفتح له باب الى الجنة، فیرید ان ینهض له، فیقال له اسکن، ثم یفسح له فى قبره. و اما الکافر او المنافق فیقال له ما تقول فى هذا الرجل فیقول لا ادرى، فیقال له لا دریت و لا اهتدیت، ثم یفتح له باب الى الجنة فیقال له هذا منزلک لو آمنت بربک، فاما اذا کفرت فان الله ابدلک به هذا: ثم یفتح له باب الى النار، ثم یقمعه الملک بالمطراق قمعة یسمعه خلق الله کلهم الا الثقلین.
قال بعض اصحابه یا رسول الله ما من احد یقوم على رأسه ملک بیده مطراق الا هیل عند ذلک؟ فقال رسول الله (ص): «یثبت الله الذین آمنوا بالْقوْل الثابت فی الْحیاة الدنْیا و فی الْآخرة».
و فى روایة اخرى عن جابر قال قال رسول الله (ص): اذا وضع المومن فى قبره اتاه ملکان فانتهزاه. فقال یهب کما یهب النائم، قال فیقال له: من ربک؟
فیقول: الله ربى و الاسلام دینى و محمد نبیى، قال فینادى مناد ان صدقت فافرشوه من الجنة و البسوه من الجنة فیقول: دعونى اخبر اهلى فیقال له اسکن.
و عن سعید بن المسیب عن عائشة ام المومنین رضى الله عنها انها قالت یا رسول الله انى منذ حدثتنى بصوت منکر و نکیر و ضغطة القبر لیس ینفعنى شىء، قال یا عائشة ان صوت منکر و نکیر فى سماع المومن کالاثمد فى العین و ان ضغطة القبر على المومن کالام الشفیقة یشکو الیها ابنها الصداع فیقوم الیه فتغمز رأسه غمزا رقیقا و لکن یا عائشة ویل للشاکین فى الله کیف یضغطون فى قبورهم کضغطة البیضة على الصخرة.
و عن البراء بن عازب قال: خرجنا مع رسول الله (ص) فى جنازة رجل من الانصار فانتهینا الى القبر و لما یلحد. فجلس و جلسنا حوله کان على اکتافنا فلق الصخر و على روسنا الطیر فارم قلیلا و الارمام السکوت فلما رفع رأسه قال: ان المومن اذا کان فى قبل من الآخرة و دبر من الدنیا و حضره الموت نزلت علیه ملائکة من السماء معهم کفن من الجنة و حنوط من الجنة فیجلسون منه مد بصره و جاء ملک الموت فجلس عند رأسه فقال: اخرجى ایتها النفس المطمئنة اخرجى الى رحمة الله و رضوانه فیسل نفسه کما تنزل القطرة من السماء فاذا خرجت نفسه صلى علیه کل شىء بین السماء و الارض الا الثقلین، ثم یصعد به الى السماء فیفتح له السماء الدنیا و یشیعه مقربوها الى السماء الثانیة و الثالثة و الرابعة و الخامسة و السادسة و السابعة الى العرش مقربوا کل سماء فاذا انتهى الى العرش کتب کتابه فى علیین، فیقول الله عز و جل ردوا عبدى الى مضجعه فانى وعدتهم انى منها خلقتهم و فیها اعیدهم و منها اخرجهم تارة اخرى، فیرد الى مضجعه فیأتیه منکر و نکیر یثیر ان الارض بانیابهما و یلحفان الارض باشفار هما فیجلسانه، ثم یقولان له: یا هذا من ربک؟ فیقول: ربى الله، فیقولان: صدقت، ثم یقولان له: ما دینک؟ فیقول الاسلام، فیقولان: صدقت، ثم یقولان. من نبیک؟
فیقول: محمد قال یقولان: صدقت، ثم یفسح له فى قبره مد بصره و یأتیه حسن الوجه طیب الریح حسن الثیاب، فیقول جزاک الله خیرا ان کنت سریعا فى طاعة الله بطیئا عن معصیة الله فیقول و انت فجزاک الله خیرا، و من انت قال انا عملک الصالح، ثم یفتح له باب الى الجنة فینظر الى مقعده و منزلته فیها حتى تقوم الساعة. و ان الکافر اذا کان فى قبل من الآخرة و دبر من الدنیا و حضره الموت نزلت ملائکة من السماء معهم کفن من نار و حنوط من نار فیجلسون منه مد بصره و جاء ملک الموت فجلس عند رأسه، ثم قال اخرجى ایتها النفس الخبیثة اخرجى الى غضب الله و سخطه فیتفرق روحه فى جسده کراهیة ان تخرج لما ترى و تعاین فیستخرجها کما یستخرج السفود من الصوف المبلول فاذا خرجت نفسه لعنه کل شىء بین السماء و الارض الا الثقلین، ثم یصعد به الى السماء الدنیا فتغلق دونه فیقول الرب عز و جل ردوا عبدى الى مضجعه فانى وعدتهم انى منها خلفتهم و فیها اعیدهم و منها اخرجهم تارة اخرى، فیرد الى مضجعه فیأتیه منکر و نکیر یثیران الارض بانیابهما و یلحفان الارض باشفارهما اصواتهما کالرعد القاصف و ابصارهما کالبرق الخاطف فیجلسانه، ثم یقولان یا هذا من ربک؟ فیقول: لا ادرى، فینادى من جانب القبران لا دریت فیضربانه بمرزبة من حدید لو اجتمع علیها ما بین الخافقین لم یقلوها فیشعل فیه قبره نارا و یضیق علیه قبره حتى تختلف اضلاعه و یأتیه قبیح الوجه قبیح الثباب منتن الریح فیقول جزاک الله شرا فو الله ان کنت لبطیئا عن طاعة الله سریعا الى معصیة الله، فیقول: و انت فجزاک الله شرا، من انت؟ فیقول: انا عملک الخبیث، ثم یفتح له باب الى النار فینظر الى مقعده فیها حتى تقوم الساعة.
قال الله تعالى: «یثبت الله الذین آمنوا بالْقوْل الثابت فی الْحیاة الدنْیا» بلا اله الا الله «و فی الْآخرة» یعنى القبر بلا اله الا الله اذا سئل عنها، «و یضل الله الظالمین» عنها فلا یقولونها اذا سئلوا عنها، «و یفْعل الله ما یشاء» و قیل یفعل الله ما یشاء لا اعتراض علیه فى تثبیت المومنین و اضلال الظالمین.
«أ لمْ تر إلى الذین بدلوا نعْمت الله کفْرا» هم صنادید قریش و ظلمتهم قطع الله دابرهم یوم بدر. و قیل هو عام فى جمیع المشرکین و نعمة الله محمد (ص) بعثة الله نعمة علیهم فکفروا و غیروا. قال الزجاج هم اهل مکة اسکنهم الله حرمه و آتاهم نعمه و آمنهم من الخوف و جعلهم قوام بیته فبدلوا ذلک کفرا، «بدلوا نعْمت الله» اى بدلوا شکر نعمة الله کفرا کقوله: «و تجْعلون رزْقکمْ» یعنى شکر رزقکم. قال ابن عباس هم متنصرة العرب جبلة بن ایهم و اصحابه، «و أحلوا قوْمهمْ» الذین اتبعوهم، «دار الْبوار» هى جهنم و البوار الهلاک و الاستیصال و البور الهلکى: رجل بور و رجال بور و امرأة بور و نساء بور. و عن على (ع) دار البوار بدر.
«جهنم» بدل من دار البوار و جهنم لا یتصرف لانها مونثة و هى معرفة، «یصْلوْنها» اى یدخلونها و یقاسون حرها، «و بئْس الْقرار» اى و بئس المستقر جهنم.
«و جعلوا لله أنْدادا» اى سموا اصنامهم امثالا و نظراء لله، «لیضلوا عنْ سبیله» بضم یا، قراءت کوفیانست و باین قراءت لام لام کى است یعنى کى یضلوا الناس عن سبیل الله، و بفتح یا، قراءت باقى است و باین قراءت لام لام عاقبتست اى کانت عاقبة اتخاذهم، الانداد: الضلال عن الصواب، «قلْ تمتعوا» این امر تهدید و وعید است اى استمتعوا من الحیاة الدنیا بشهواتکم و بعبادة الاوثان فانها سریعة الزوال عنکم و «مصیرکمْ إلى النار».
«قلْ لعبادی الذین آمنوا» خصهم الله بالاضافة الیه تشریفا لهم، «یقیموا الصلاة» المفروضة و اقامتها ادامتها بشروطها، «و ینْفقوا مما رزقْناهمْ» الزکاة الواجبة و سائر ابواب البر و جزم یقیموا و ینفقوا على جواب الامر و المعنى مرهم بالصلاة یقیموها و بالزکاة ینفقوها، «سرا و علانیة» مصدران وقعا موقع الحال اى مسرین و معلنین. و قیل سرا ما یتطوع به مخافة الریاء و علانیة اى ما یجب علیه لئلا یتهم و لیقتدى به غیره. و قیل السر، الصدقات و العلانیة النفقات، «منْ قبْل أنْ یأْتی یوْم لا بیْع فیه» اى لا فدیة للکفار، «و لا خلال» اى لا مخالة، یقال خاللت فلانا خلالا و مخالة، و الاسم الخلة و هى الصداقة. و قیل الخلال جمع خلة کقلة و قلال اى لا شفاعة للکفار لان الخلیل یشفع للخلیل. قراءة مکى و بصرى لابیع فیه و لا خلال بالنصب على النفى بلا، ثم وحد نفسه و عد نعمه على خلقه.
فقال عز من قائل: «الله الذی خلق السماوات و الْأرْض و أنْزل من السماء» اى من السحاب، و قیل من جانب السماء، و قیل من السماء التی فیها الملائکة ینزل الى السحاب، ثم ینزل من السحاب الى الارض، «السماء» اى مطرا، «فأخْرج به» اى بالمطر، «من الثمرات» حمل الاشجار و غیره، «رزْقا لکمْ» معاشا و غذاء،و انتصاب رزقا على المصدر الذى هو فى المعنى مفعول له، «و سخر لکم الْفلْک» اى ذلل لکم رکوب السفن، «لتجْری فی الْبحْر بأمْره و سخر لکم الْأنْهار» تجرى فیها المیاه. و قیل تسخیر هذه الاشیاء تعلیمه کیفیة اتخاذها.
«و سخر لکم الشمْس و الْقمر دائبیْن» قال ابن عباس دوبهما فى طاعة الله اى مقیمین على طاعة الله سبحانه فى الجرى لا یفتران: سئل عبد الله بن انس بن مالک عن الشمس و القمر و النجوم من اى شىء خلقوا، قال حدثنى ابى عن رسول الله (ص): انهم خلقوا من نور العرش.
و عن ابى امامة قال قال رسول الله (ص): و کل بالشمس سبعة املاک یرمونها بالثلج و لو لا ذلک ما اصابت شیئا الا احرقته.
و عن جابر قال قال رسول الله (ص): لا تسبوا اللیل و النهار و لا الشمس و القمر و لا الریاح فانها رحمة لقوم و عذاب الآخرین، «و سخر لکم اللیْل» لتسکنوا فیه، «و النهار» یعنى لتبتغوا من فضله. و قیل هیاهما لمعاشکم و یختلفان علیکم لمنافعکم فلو کان الوقت کله لیلا او کله نهارا ما کان على الارض نبات و لا حیوان کما هو کذلک حیث لا تفارقه الشمس و حیث لا تطلع علیه الشمس و معنى لکم فى هذه الآیة لاجلکم لیس انها مسخرة لنا هى مسخرة لله سبحانه لاجلنا.
«و آتاکمْ منْ کل ما سألْتموه» قراءت عامه کل ما سألتموه باضافتست مگر یعقوب که وى کل بتنوین خواند و باین قراءت ما نفى است و معنى آنست که داد شما را همه چیز که آفرید، آن گه گفت: «ما سألْتموه» آن داد شما را که هرگز نخواستید ازو که آن آفرین ما را، و بر قراءت عامه معنى آنست که و آتاکم من کل الذى سألتموه شیئا فحذف المفعول الثانى اکتفاء بدلالت الکلام على التبعیض کقوله: «و أوتیتْ منْ کل شیْء» یعنى اوتیت من کل شىء فى زمانها شیئا و قیل هو على التکثیر نحو قولک فلان یعلم کل شىء و انت تعنى بعضه و نظیره فتحنا علیهم ابواب کل شىء، «و إنْ تعدوا نعْمت الله لا تحْصوها» اى ان تریدوا عدها لا تطیقوا عدها لکثرتها، و قیل لا تحصوها اى لا تطیقوا ذکرها و القیام بشکرها لا بالجنان و لا بالبنان و لا باللسان، «إن الْإنْسان لظلوم کفار» اى کثیر الظلم و الکفر، و لفظ الانسان جنس قصد به الکافر ها هنا خاصة کما قال عز و جل: «و الْعصْر إن الْإنْسان لفی خسْر إلا الذین آمنوا و عملوا الصالحات»
فالانسان غیر المومن ظلوم کفار.